آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که چه نهادی پشت پرده ثبات اقتصادی و ارزش پولی کشورمان قرار دارد؟ چه کسی مسئول انتشار اسکناس، نظارت بر بانک‌ها و تنظیم پیچیده نبض پولی کشور است؟ پاسخ این سوالات به یکی از قدرتمندترین و حیاتی‌ترین ارکان هر کشوری برمی‌گردد: بانک مرکزی. این سازمان با ساختاری پیچیده و وظایف گسترده، نه تنها بانکِ بانک‌هاست، بلکه به عنوان بانکدار دولت نیز عمل می‌کند و نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی اقتصادی روزمره همه ما ایفا می‌کند. در این مقاله قصد داریم به عمق ساختار بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران سفر کرده و با ارکان، اهداف و وظایف کلیدی آن آشنا شویم. آماده‌اید تا پرده از رازهای این نهاد قدرتمند برداریم؟
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان نهاد متولی سیاست‌های پولی و بانکی کشور، نقش محوری در ثبات اقتصادی ایفا می‌کند. این بانک در تاریخ ۱۸ مردادماه ۱۳۳۹، مطابق با قانون بانکی و پولی مصوب ۱۳۳۹، تأسیس شد و مرکز اصلی آن در شهر تهران قرار دارد. برای درک بهتر سازوکار این نهاد، لازم است ارکان و وظایف آن را مورد بررسی قرار دهیم.
ارکان بانک مرکزی
ارکان بانک مرکزی شامل نهادهای تصمیم‌گیرنده و نظارتی است که هر یک وظایف خاصی را بر عهده دارند:
۱. مجمع عمومی بانک
مجمع عمومی بانک از وزیر امور اقتصادی و دارایی (رئیس مجمع)، وزیر بازرگانی، و رئیس سازمان برنامه و بودجه تشکیل می‌شود. وظایف اصلی این مجمع عبارتند از:
- رسیدگی و تصویب ترازنامه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
- رسیدگی و اتخاذ تصمیم نهایی درباره گزارش‌های هیئت نظار.
- رسیدگی و اتخاذ تصمیم درباره پیشنهاد تقسیم سود ویژه.
- انتخاب اعضای هیئت نظار به پیشنهاد وزیر امور اقتصادی و دارایی.
- سایر وظایفی که طبق مقررات قانونی به عهده مجمع عمومی گذارده شده است.
۲. شورای پول و اعتبار
شورای پول و اعتبار به منظور مطالعه و اتخاذ تصمیم درباره سیاست‌های کلی و وظایف بانک مرکزی و نظارت بر امور پولی و بانکی کشور تشکیل شده است. ترکیب این شورا شامل:
- وزیر اقتصاد و دارایی (یا معاون وی)
- رئیس کل بانک مرکزی (رئیس شورا)
- رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (یا معاون وی)
- وزیر بازرگانی
- دو نفر از وزرا به انتخاب هیئت وزیران
- دادستان کل کشور (یا معاون وی)
- رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن
- رئیس اتاق تعاون
- دو نفر کارشناس پولی و بانکی (به پیشنهاد رئیس کل بانک مرکزی)
- نمایندگان کمیسیون‌های «امور اقتصادی» و «برنامه، بودجه و محاسبات» مجلس (به عنوان ناظر)
وظایف اصلی شورای پول و اعتبار عبارتند از:
- رسیدگی و تصویب بودجه، مقررات استخدامی و آیین‌نامه‌های داخلی بانک مرکزی.
- رسیدگی و اظهارنظر نسبت به ترازنامه بانک مرکزی برای طرح در مجمع عمومی.
- رسیدگی و تصویب آیین‌نامه‌های مذکور در قانون پولی و بانکی کشور.
- اظهارنظر در مسائل بانکی، پولی و اعتباری کشور، شامل لوایح مربوط به وام یا تضمین اعتبار.
- ارائه نظر مشورتی و توصیه به دولت در مسائل بانکی، پولی و اعتباری کشور.
- اظهارنظر درباره هر موضوعی که از طرف رئیس کل بانک مرکزی در حدود قانون به شورا عرضه می‌گردد.
۳. هیئت عامل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
هیئت عامل مرکب از رئیس کل، قائم مقام، دبیرکل و سه نفر معاون است.
- رئیس کل بانک مرکزی: بالاترین مقام اجرایی و اداری بانک است و عهده‌دار کلیه امور بانک، به استثنای وظایفی که به موجب قانون پولی و بانکی و اصلاحیه‌های بعدی به عهده ارکان دیگر گذاشته شده است. وی مسئول حسن اداره امور بانک و موظف به اجرای قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به آن است. رئیس کل بانک، نماینده بانک در کلیه مراجع رسمی داخلی و خارجی است.
- دبیرکل بانک: به پیشنهاد رئیس کل بانک مرکزی و تصویب مجمع عمومی منصوب می‌شود و سرپرستی دبیرخانه شورای پول و اعتبار را نیز بر عهده دارد و همچنین دادستان هیئت انتظامی بانک‌هاست.
- معاونان بانک: از طرف رئیس کل بانک مرکزی منصوب شده و وظایف آنان توسط وی تعیین می‌شود.
۴. هیئت نظارت اندوخته اسکناس
این هیئت از رئیس کل بانک، دو نماینده مجلس شورای اسلامی، دادستان کل کشور، خزانه‌دار کل کشور، رئیس کل دیوان محاسبات و رئیس هیئت نظار تشکیل می‌شود. وظیفه اصلی آن، نظارت بر حسن اجرای مفاد ماده پنج قانون پولی و بانکی کشور است، که شامل تحویل و نگهداری اسکناس‌های چاپ شده، نگهداری حساب دارایی‌های مربوط به آن و صورت جواهرات ملی، تنظیم مقررات نمایش و نظارت بر ورود و خروج آن‌ها از خزانه بانک، و نظارت بر معدوم کردن اسکناس‌های از جریان خارج شده است.
۵. هیئت نظار
هیئت نظار مرکب از یک نفر رئیس و چهار نفر عضو است که از میان حسابرسان خبره یا افراد مطلع در امور حسابداری یا بانکی با حداقل ده سال سابقه کار، به پیشنهاد وزیر امور اقتصادی و دارایی و با تصویب مجمع عمومی، برای مدت دو سال انتخاب می‌شوند. انتخاب مجدد آن‌ها بلامانع است. وظایف این هیئت شامل:
رسیدگی به حساب‌ها و تعهدات بانک مرکزی و اظهارنظر نسبت به صحت آن‌ها.
رسیدگی به ترازنامه پایان سال بانک مرکزی و تهیه گزارش برای مجمع عمومی سالانه.
رسیدگی به صورت ریز دارایی، بدهی‌ها و خلاصه حساب‌های بانک و گواهی آن‌ها برای انتشار.
رسیدگی به عملیات بانک از لحاظ انطباق آن‌ها با موازین قانونی.
اهداف بانک مرکزی
بانک مرکزی را “بانک بانک‌ها” یا “بانک دولت” نیز می‌نامند، زیرا همان اعمالی که بانک‌ها برای اشخاص انجام می‌دهند، بانک مرکزی برای سیستم بانکی یا دولت انجام می‌دهد. بر اساس بند (الف) ماده ۱۰ قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مسئول تنظیم و اجرای سیاست پولی و اعتباری براساس سیاست کلی اقتصادی کشور است. هدف اصلی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، طبق بند (ب) ماده ۱۰ همین قانون، حفظ ارزش پول و موازنه پرداخت‌ها، تسهیل مبادلات بازرگانی و کمک به رشد اقتصادی کشور است. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران دارای شخصیت حقوقی است و در مواردی که در قانون پولی و بانکی پیش‌بینی نشده است، تابع قوانین و مقررات مربوط به شرکت‌های سهامی خواهد بود (بند (ج) ماده ۱۰ قانون پولی و بانکی کشور).
وظایف بانک مرکزی
۱. تنظیم‌کننده نظام پولی و اعتباری (ماده ۱۱ قانون پولی و بانکی کشور):
- انتشار اسکناس و سکه‌های فلزی رایج کشور.
- نظارت بر بانک‌ها و مؤسسات اعتباری.
- تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و تعهد یا تضمین پرداخت‌های ارزی با تصویب نهاد سیاست‌گذاری پولی (شورای پول و اعتبار) و همچنین نظارت بر معاملات ارزی.
- نظارت بر معاملات طلا و تنظیم مقررات مربوط به این معاملات با تصویب هیئت وزیران.
- نظارت بر صدور و ورود ارز و پول رایج ایران و تنظیم مقررات مربوط به آن با تصویب نهاد سیاست‌گذاری پولی (شورای پول و اعتبار).
۲. بانکدار دولت (ماده ۱۲ قانون پولی و بانکی کشور):
- نگهداری حساب‌های وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی و وابسته به دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و… و انجام کلیه عملیات بانکی آن‌ها در داخل و خارج از کشور.
- نگهداری کلیه ذخایر ارزی و طلای کشور.
- نگهداری وجوه ریالی صندوق بین‌المللی پول، بانک بین‌المللی ترمیم و توسعه، شرکت مالی بین‌المللی، مؤسسه بین‌المللی توسعه و مؤسسات مشابه یا وابسته به این مؤسسات.
- انعقاد موافقت‌نامه پرداخت در اجرای قراردادهای پولی، مالی، بازرگانی و ترانزیتی بین دولت و سایر کشورها.
اختیارات بانک مرکزی
بر اساس ماده ۱۳ قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی دارای اختیارات زیر است:
دادن وام و اعتبار به وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی با مجوز قانونی.
تضمین تعهدات دولت، وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی با مجوز قانونی.
دادن وام و اعتبار و تضمین وام و اعتبارات اعطایی به شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‌ها.
خرید و فروش اوراق مشارکت دولتی و اوراق قرضه صادرشده از طرف دولت‌های خارجی یا مؤسسات مالی بین‌المللی معتبر.
خرید و فروش طلا و نقره.
افتتاح و نگهداری حساب جاری نزد بانک‌های خارجی یا نگهداری حساب بانک‌های داخلی و خارجی نزد خود و انجام کلیه عملیات مجاز بانکی دیگر و تحصیل اعتبارات در داخل و خارج به حساب خود یا به حساب بانک‌های داخلی
دخالت و نظارت در امور پولی و بانکی
مطابق ماده ۱۴ قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی می‌تواند در حسن اجرای نظام پولی کشور، پس از تصویب شورای پول و اعتبار، در امور پولی و بانکی دخالت و نظارت کند. اهم این موارد عبارتند از:
- تعیین نرخ رسمی تسهیلات.
- نسبت دارایی‌های آنی بانک‌ها.
- نسبت و نرخ بهره سپرده قانونی بانک‌ها، نسبت مجموع سرمایه پرداخت شده و اندوخته بانک‌ها به انواع دارایی‌ها و مقررات افتتاح حساب جاری، پس‌انداز و سایر حساب‌ها.
نتیجه‌گیری
رسالت اصلی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران بر آن است که با اجرای سیاست‌های پولی و اعتباری، شرایط مساعد برای پیشرفت اقتصادی کشور را فراهم سازد و در اجرای برنامه‌های مختلف اعم از برنامه‌های تثبیت و توسعه اقتصادی، پشتیبان دولت باشد. در این راه، حفظ ثبات ارزش پول و تعادل موازنه پرداخت‌ها به همراه رشد مداوم اقتصادی از طریق اجرای سیاست‌های پولی از اهداف مهم آن به شمار می‌رود.
