انواع بانکداری در ایران و جهان چگونه است؟

بانکداری یکی از ارکان اصلی اقتصاد مدرن است که نقش کلیدی در مدیریت منابع مالی، تسهیل تجارت و حمایت از رشد اقتصادی ایفا می‌کند. واژه “بانک” ریشه‌ای تاریخی دارد و از زبان‌های مختلف اروپایی و حتی سانسکریت تأثیر پذیرفته است. در این مقاله، به بررسی تاریخچه بانکداری، انواع مدل‌های تجاری بانک‌ها، و وضعیت بانکداری در ایران می‌پردازیم تا اطلاعات جامع و به‌روزی ارائه دهیم.

تاریخچه بانکداری

ریشه واژه “بانک” به زبان ایتالیایی قدیمی banca بازمی‌گردد که خود از واژه آلمانی کهن به معنای “میز” یا “پیشخوان” گرفته شده است. در دوره رنسانس، بانکداران فلورانسی از میزهایی با روکش سبز برای انجام معاملات و مبادلات پولی استفاده می‌کردند. یکی از قدیمی‌ترین شواهد بانکداری، سکه درهم نقره یونانی از مستعمره ترابزون در دریای سیاه است که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. این سکه، که به دوران پیش از میلاد تعلق دارد، تصویری از یک میز بانکی (trapeza) پر از سکه را نشان می‌دهد. جالب است که در یونان مدرن، واژه trapeza همچنان به معنای “میز” و “بانک” به کار می‌رود.

بانکداری مدرن در دوره رنسانس ایتالیا، به‌ویژه در شهرهای ثروتمند مانند فلورانس، ونیز و جنوا شکل گرفت. خانواده‌های باردی و پروزی با تأسیس شعب بانکی در سراسر اروپا، پایه‌گذار بانکداری نوین شدند. بانک مدیچی، تأسیس‌شده توسط جیووانی مدیچی در سال 1397 میلادی، و بانک سنت جورج در جنوا (1407) از برجسته‌ترین نمونه‌های این دوره هستند.

چرا از مدل‌های تجاری در بانکداری استفاده می‌کنیم؟

مدل‌های تجاری در بانکداری به تحلیل رفتار بانک‌ها، مدیریت ریسک و بهبود عملکرد مالی کمک می‌کنند. پس از بحران مالی جهانی 2008، توجه به مدل‌های تجاری افزایش یافت، زیرا این مدل‌ها می‌توانند به شناسایی ریسک‌های سیستمی و تنظیم بازار کمک کنند. اهداف اصلی استفاده از این مدل‌ها شامل موارد زیر است:

• بیشینه‌سازی سود: برای بانک‌های مبتنی بر ارزش سهامدار (SHV).

• ایجاد ارزش برای ذی‌نفعان: در بانک‌های مبتنی بر ارزش ذی‌نفع (STV).

• مدیریت ریسک: کاهش مخاطرات سیستمی و افزایش پایداری مالی.

• شفافیت: ارائه اطلاعات دقیق از ترازنامه‌ها برای تنظیم‌گران بازار.

این مدل‌ها به سیاست‌گذاران کمک می‌کنند تا با توجه به شرایط اقتصادی، استراتژی‌های مناسب برای بهینه‌سازی منابع مالی و افزایش سودآوری اتخاذ کنند.

دسته‌بندی بانک‌ها بر اساس مدل تجاری

بانک‌ها بر اساس ماهیت فعالیت‌ها و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری به چند دسته تقسیم می‌شوند:

1. بانک‌های خرده‌فروشی (Retail-oriented Banks):

   • خدماتی مانند حساب‌های بانکی، وام‌های شخصی، کارت‌های اعتباری و خدمات بازنشستگی ارائه می‌دهند.

   • شامل بانک‌های تجاری، تعاونی‌ها و پس‌انداز هستند.

   • بر منابع مالی سنتی مانند سپرده‌های مشتریان وابسته‌اند.

2. بانک‌های سرمایه‌گذاری (Investment-oriented Banks):

   • بر فعالیت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی تمرکز دارند.

   • خدماتی مانند معاملات اوراق بهادار، ادغام و تملک (M&A) و مدیریت سرمایه ارائه می‌دهند.

   • به منابع مالی غیرسنتی مانند اوراق قرضه وابسته‌اند.

3. بانک‌های شرکتی و بین‌المللی:

   • به شرکت‌های بزرگ، بنگاه‌های متوسط و مؤسسات مالی خدمات ارائه می‌دهند.

   • فعالیت‌هایی مانند تأمین مالی تجارت بین‌المللی و مدیریت سرمایه را پوشش می‌دهند.

شاخص‌های تحلیل مدل‌های تجاری

برای تحلیل مدل‌های تجاری بانک‌ها، از شاخص‌های زیر استفاده می‌شود:

• مالکیت: ساختار مالکیت بانک (دولتی، خصوصی، تعاونی).

• فعالیت‌های مالی: نوع خدمات ارائه‌شده (وام، سرمایه‌گذاری، سپرده).

• عملکرد مالی: سودآوری و بازده سرمایه.

• ریسک: میزان مواجهه با ریسک‌های سیستمی و عملیاتی.

• بحران: رفتار بانک در شرایط بحران مالی.

خوشه‌بندی مدل‌های تجاری

برای خوشه‌بندی بانک‌ها، از شش شاخص کلیدی استفاده می‌شود که به‌صورت درصدی از دارایی‌های بانک محاسبه می‌شوند:

1. وام به بانک‌ها (Loans to Banks): نشان‌دهنده فعالیت‌های بین‌بانکی و ریسک‌های مرتبط.

2. دارایی‌های تجاری (Trade Assets): میزان فعالیت‌های سرمایه‌گذاری غیرنقدی.

3. تعهدات بانکی (Bank Liabilities): شامل سپرده‌ها و اوراق قرضه.

4. سپرده‌های مشتریان (Customer Deposits): نشان‌دهنده اتکا به منابع سنتی.

5. تعهدات استقراضی (Debt Liabilities): میزان وابستگی به منابع مالی کوتاه‌مدت.

6. ریسک مشتقه (Derivative Exposure): ارزش ریسک‌های مشتقه در معاملات مالی.

مدل‌های تجاری شناسایی‌شده

بر اساس این شاخص‌ها، پنج مدل تجاری اصلی شناسایی شده‌اند:

1. بانک‌های سرمایه‌گذاری بزرگ: تمرکز بر فعالیت‌های تجاری عمده و تأمین مالی از منابع غیرسنتی.

2. بانک‌های عمده‌فروشی: وابستگی بالا به منابع مالی بین‌بانکی و استقراض.

3. بانک‌های خرده متنوع: استفاده از منابع غیرسنتی و تنوع‌بخشی به خدمات.

4. بانک‌های خرده متمرکز: وابستگی بالا به سپرده‌های مشتریان و خدمات سنتی.

5. بانک‌های بین‌المللی: پوشش مناطق جغرافیایی گسترده‌تر با خدمات متنوع.

انواع بانکداری بر اساس کارکرد

بانکداری بر اساس کارکرد به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:

• بانکداری شعبه‌ای: فعالیت با مجوز تأسیس شعب فیزیکی.

• بانکداری بی‌شعبه: ارائه خدمات از طریق اینترنت یا تلفن.

• بانکداری سرمایه‌گذاری: واسطه‌گری در خرید و فروش اوراق بهادار.

• بانکداری عمده‌فروشی: خدمات به بانک‌ها یا بنگاه‌های مالی بزرگ.

• بانکداری خرده‌فروشی: خدمات به اشخاص و بنگاه‌های کوچک.

بانکداری خرده‌فروشی

بانک‌های خرده‌فروشی خدماتی مانند حساب‌های بانکی، وام‌های شخصی، کارت‌های اعتباری و خدمات بازنشستگی ارائه می‌دهند. این بانک‌ها می‌توانند محلی، بدون شعبه (آنلاین) یا بخشی از بانک‌های تجاری بزرگ باشند. ویژگی‌های اصلی بانکداری خرده‌فروشی:

• خدمات متنوع: شامل حساب‌های پس‌انداز، وام‌های تجاری کوچک و گواهی سپرده.

• دسترسی آسان: از طریق شعب فیزیکی، دستگاه‌های خودپرداز یا پلتفرم‌های آنلاین.

• تمرکز بر مشتری: ارائه خدمات به افراد و کسب‌وکارهای کوچک.

آینده بانکداری خرده‌فروشی

با گسترش فناوری، بانکداری آنلاین و خودپردازها جایگزین شعب فیزیکی شده‌اند. انتظار می‌رود در آینده، خدمات بانکداری فیزیکی کاهش یابد و بانک‌ها به سمت پلتفرم‌های دیجیتال حرکت کنند. این تغییر به کاهش هزینه‌ها و افزایش دسترسی مشتریان کمک می‌کند، اما ممکن است برای مشتریانی که به اینترنت دسترسی ندارند چالش‌برانگیز باشد.

انواع بانک‌های خرده‌فروشی

1. بانک‌های مصرف‌کنندگان: تمرکز بر سپرده‌ها و وام‌های شخصی.

2. بانک‌های شرکتی: خدمات به گروه‌های اقتصادی خاص مانند کشاورزان.

3. اتحادیه‌های اعتباری: مؤسسات غیرانتفاعی با هدف ارائه سود بالاتر به اعضا.

بانکداری تجاری و سرمایه‌گذاری

• بانکداری تجاری: بر ارائه وام و مدیریت سپرده‌ها برای مشتریان تجاری تمرکز دارد. این بانک‌ها از منابع داخلی برای وام‌دهی استفاده می‌کنند و معمولاً به جذب سرمایه خارجی وابسته نیستند.

• بانکداری سرمایه‌گذاری: شامل فعالیت‌هایی مانند معاملات اوراق بهادار، بازارگردانی و ادغام و تملک. این بانک‌ها به سه بخش تقسیم می‌شوند:

فرونت آفیس: مدیریت معاملات و خدمات تجاری.

میدل آفیس: نظارت بر ریسک‌های مالی و اعتباری.

بک آفیس: پشتیبانی اطلاعاتی و تطبیق با قوانین.

بانکداری در ایران

در ایران، بانکداری بر اساس ماده 8 پیش‌نویس قانون بانکداری به پنج دسته تقسیم می‌شود:

1. بانک تجاری: مجاز به انجام کلیه فعالیت‌های بانکی.

2. بانک تخصصی: مانند بانک قرض‌الحسنه، با تمرکز بر فعالیت‌های خاص.

3. بانک منطقه‌ای: خدمات در مناطق جغرافیایی خاص.

4. تعاونی اعتبار: ارائه خدمات به اعضای تعاونی.

5. شعبه بانک خارجی: فعالیت بانک‌های خارجی در ایران.

بانک‌های تخصصی در ایران

بانک کشاورزی: حمایت از بخش کشاورزی.

بانک صنعت و معدن: تمرکز بر فعالیت‌های صنعتی.

بانک مسکن: ارائه تسهیلات مسکن.

بانک توسعه صادرات: حمایت از صادرات.

بانک کارگشایی: ارائه وام‌های کوچک با وثیقه.

بانکداری اسلامی

بانکداری اسلامی در ایران بر اساس اصول شریعت اسلامی عمل می‌کند و از دریافت یا پرداخت ربا (بهره) اجتناب می‌ورزد. این نوع بانکداری بر قراردادهای مشارکتی و عقود اسلامی مانند مضاربه و مرابحه متکی است.

نتیجه‌گیری

بانکداری از میزهای ساده فلورانسی تا سیستم‌های پیچیده امروزی مسیری طولانی را طی کرده است. در ایران، بانکداری اسلامی و بانک‌های تخصصی نقش مهمی در اقتصاد دارند. استفاده از مدل‌های تجاری و تحلیل شاخص‌های مالی به بانک‌ها کمک می‌کند تا عملکرد خود را بهبود بخشند و ریسک‌های سیستمی را مدیریت کنند. با پیشرفت فناوری، آینده بانکداری به سمت دیجیتالی شدن پیش می‌رود، اما همچنان نیاز به خدمات فیزیکی برای برخی مشتریان وجود دارد.